Miðvikudagur 26. nóvember 2008 kl 09:07
Steinar í djúpinu
Steinar Sigurjónsson er eitt hinna gleymdu skálda sögunnar. Bókmenntastofnunin ýtti honum til hliðar, inn í skugga stórvelda á borð við Laxness, Guðberg og Thor, og sjálfur átti hann ugglaust sinn þátt í því að svo fór. Hann varð utangarðsmaður sem lítt var hampað síðari árin sem hann lifði. Samt hætti hann aldrei að skrifa. Í mjög áhugaverðri stúdíu, sem út kom fyrr á þessu ári, dregur Eiríkur Guðmundsson, bókmenntafræðingur og útvarpsmaður, upp áleitna mynd af stórbrotnum og frumlegum listamanni, beittum rýnanda samfélags, mannlífs og menningar, heimspekingi og andlegum leitanda, margbrotnum og mótsagnarkenndum. Ef slík bók dugar ekki til að koma skáldi á kortið, þá veit ég ekki hvað gæti gert það. En seinlát og treg Stofnunin, með Akademíuna að baki sér, er að vísu andstæðingur sem enginn skyldi vanmeta.
Sjálfur kynntist ég Steinari lítillega nokkrum árum áður en hann dó. Langvarandi útislark hafði sett mark á manninn, umtalaður fríðleiki og glæstur þokki fyrri ára var að mestu strokinn burt. Mér fannst hann dálítið hrokafullur, en það var vafalaust hans vörn gagnvart harðneskju heimsins. Hann sagði mér að hann væri á leið til leikhússins og sýndi mér leiktexta eftir sig. Ég gat nú ekki séð að mikið myndi verða úr þeim í munni og höndum leikenda; kannski missást mér í því; þó er ég ekki viss. Gyðjur leiklistarinnar tóku skáldið aldrei upp á arma sína, þrátt fyrir heitar ástarjátningar, ekki fremur en þær vildu líta við Halldóri Laxness sem þráði einnig að verða alvöruleikskáld, öðlast frægð og viðurkenningu í útlöndum fyrir snjallar sviðsbókmenntir. Það áttu þeir þó sameiginlegt: útigangsmaðurinn og sigurvegarinn mikli sem lagði heiminn að fótum sér, þó að hann ynni ekki allar orrusturnar.
Nú hefur Steinn loks tyllt fæti á leiksviðið. Á sviði Hafnarfjarðarleikhússins gerir Rúnar Guðbrandsson tilraun til að blása lífi í „skáldheim“ hans. Rúnar hefur einnig verið utanveltu í hinum örsmáa og ofurþrönga leikhúsheimi Íslands, en hann er hæfileika- og kunnáttumaður þrátt fyrir það og gleðilegt að hann skuli hafa fundið sér verðugt verkefni og komist þetta langt með það. Þó að setja megi spurningarmerki við sitthvað í leikgerð og sýningu, einstakar lausnir og úrvinnslu, er þetta lofsverð tilraun, djörf og metnaðarfull. Hér er sannarlega ekki verið að fara auðveldu leiðina í leiksviðsvæðingu epískra texta: söguþræðinum ekki kippt upp í heilu líki, samtölin skrifuð beint upp með smástyttingum, eins og tíðkast hefur í hérlendu leikgerðastarfi, að heita má frá upphafi. Um það eru leikrit þau sem búin hafa verið til upp úr skáldsögum Laxness, skýrt dæmi. Flest, langflest.
Nei, Rúnar fer frjálsri hendi um sögur Steinars, tekur eitt héðan, annað þaðan, blandar saman, lagar til í persónugalleríinu, allt með það fyrir augum að búa til kraftmikla leiklist. Sjálfsagt nýtur hann þess að skáldið er ekki lengur meðal vor og engin hætta á að það fari að þvælast fyrir – sem ég er hræddur um að Halldór Laxness hafi gert á sínum dögum. Rúnar veit að leiksviðið kallar á samþjöppun, hnitmiðun, skýrleik. Hér verður að finna einhverja færa leið; hér dugar ekki að gera bara eitthvað út í bláinn. Sú leið, sem Rúnar velur sér, er hliðstæð aðferð Kjartans Ragnarssonar í frægri leikgerð hans á Ofvitanum, ef einhver man eftir henni (kannski Sjónvarpið endursýni upptöku hennar við tækifæri, nú þegar leikarar eru búnir að semja). Rúnar leiðir sem sé skáldið sjálft inn á sviðið og tvískiptir því, eins og Kjartan gerði við Þórberg: þarna er Steinar gamli og Steinar ungi. Steinar gamli heitir Sjóni (eitt af mörgum skáldnefnum hans), sá ungi Bugði (líka eitt af skáldnefnunum). Hjálmar Hjálmarsson leikur Sjóna, Tómas Lemarquis Bugða. Þeir tveir eru mikið að baða sig í sýningunni og hafa til þess tvö baðkör sem á örugglega að skilja symbólskt. Sýningin hefst á því að Bugði ungi stígur allsber upp úr lauginni, en sá eldri fækkar ekki fötum þegar hann dembir sér ofan í, og þarf svo að vafra lengi um votur inn að skinni. Ég vona að hitakerfi hússins sé í lagi og að það eigi ekki eftir að slá að Hjálmari.
Hið góða við þessa tvískiptingu er að hún fellur svo vel að Steinari sjálfum, endurspeglar svo vel klofninginn sem kannski gerði hvort tveggja í senn: eyðilagði hann sem borgara og hélt sköpunargáfunni við. Bugði ungi er sléttgreiddur og fínlegur, með yfirvaraskegg eins og Clark Cable; Sjóni gamli lífsreyndur, þó ekki óhóflega markaður af hrjónóttu lífshlaupi, skáldlega upphafinn svo að jaðrar við tilgerð; samt alls engin fígúra. Öllu nettilega skilað af Hjálmari. Sjóni svífur yfir þorpinu eins og andi, laus við það og þó bundinn því, en Bugði vill komast sem fyrst á braut, flýja þá martröð sem frumstætt og klúrt líf þess hlýtur að vera draumlyndum fagurkera. Tómas Lemarquis er ungur leikari sem hefur vakið athygli fyrir góðan kvikmyndaleik, en minna sést á sviði; það merkist vissulega að hann er ekki eins vanur því, en hann á augljóslega skilið að fá þar fleiri tækifæri.
Samband skáldsins við þennan uppruna sinn, botnlausan sóðaskap hans, tilgangslaust ofbeldi, endalausa drykkju, kynferðislega áþján og allsherjar formyrkvun sálarinnar, er blanda af ást og hatri. Því býður við honum, en það losnar ekki við hann, af því að það sér í ljótleika hans svo mikla fegurð, fegurð sem það veit að lokum að muni standast allan samanburð við klassískar fegurðarmyndir hinnar öldnu Evrópu. Sem víðar börðust heimsborgarinn og þjóðernissinninn um sál listamannsins; Steinar var ekki einn um það. Ætli það sé ekki helsta afrek leikstjórans og þeirra ágætu listamanna, sem með honum starfa, hversu makalausar myndir þeim tekst að særa fram af þessum dýrðlega ljótleika? Sjáið bara þau Árna Pétur Guðjónsson og Hörpu Arnardóttur í hlutverkum hjónanna, Kidda og Láru. Hvílíkur leikur – og hvílík leikgervi! Þetta íslenska almúgafólk líkist engu venjulegu fólki, heldur miklu fremur vættum eða hálftröllum, fólki úr hraungrjóti, hafseltu og mosa, ófreskjum sem þó er hægt að brosa að og finna jafnvel til með. Þetta eru steinar í djúpi, ef til vill þó skyldastir verum þeim sem Kjarval sá í landinu og dró fram með sínum töfraskúfi. Það var mýstískur strengur í Steinari líka, strengur sem kemur betur fram í skáldverkinu Djúpinu en Skagasögunum svokölluðu sem eru eldri og hér aðallega stuðst við.
Ég veit ekki hvort er ástæða til að lýsa hér þeim efasemdum sem ég hef um úrvinnslu Rúnars í leikritun og sviðsetningu; eiginlega kallar það á analýsu og greinargerð sem myndi bera einn lítinn leikdóm ofurliði; þá þyrfti ég einnig að sjá sýninguna oftar, lesa mér betur til í textunum. Hið hversdagslega hlutverk leikdómarans er nú einu sinni að gefa einkunnir, segja hvað honum þótti gott og hvað miður gott, og það er víst líka það sem flestir vilja heyra (nema auðvitað þeir þjónar listarinnar sem þurfa enga gagnrýni).
Ég hef þegar sagt hvaða leikarar mér fundust skara fram úr. Hinir eru svolítið misjafnir. Ólafur Darri Ólafsson og Erling Jóhannesson skiluðu vel umkomuleysi sjómannanna, gervi Erlings afbragðsgott, heillandi ógeðslegt. Björn Ingi Hilmarsson er ekki leikari sem ég myndi láta leika rudda, en ég sé á Facebook, sem nú er orðin aðalheimild okkar um Hafnarfjarðarleikhúsið, að hann kom seint inn í vinnuna í stað annars leikara sem forfallaðist. Karl Guðmundsson skilaði vel því litla sem hann var látinn gera. Steinunn Knútsdóttir er í góðu lagi á meðan hún segir ekki neitt, en þegar hún lauk upp munni sínum var hún ekki eins góð. Birna Hafstein hefur einnig ágætt útlit í Ónu, þokkadísina sem verður fórnarlamb þorpsvarganna og birtist síðast sem afturganga; þar á hún mikla og magnaða ræðu sem Birnu tókst ekki að gæða viðeigandi óhugnaði. Leikmynd, ljós, tónlist og hljóðeffektar; allt til fyrirmyndar, úthugsað, smekklegt og faglega unnið.
Það er helst að ég myndi gera athugasemd við stóra senu undir lokin þar sem leikstjórinn lætur suma leikarana afklæðast. Rúnar leikstjóri er greinilega áhugamaður um leiksviðsnekt; ég held að það hafi verið nektarsenur í öllum þeim sýningum sem ég hef séð frá hans hendi og eru að vísu ekki of margar. Sjálfur hefur hann ekki talið eftir sér að kasta þar klæðum, sem er meira en hægt er að segja um flesta kollega hans. Nú getur sviðsnekt vitaskuld átt fullan rétt á sér, en hún er mjög viðkvæmt hjálpartæki og hér sá ég ekki til hvers hún var. Það versta við þetta strippelsi er að það fer fram á meðan Hjálmar er að flytja yfir áhorfendum langa ræðu, sem mér heyrðist ættuð úr Djúpinu, skáldlegan texta sem heimtar fulla athygli okkar. Þarna virtist mér athöfnin á sviðinu vinna gegn hinu talaða orði sem annars er mikil virðing borin fyrir í sýningunni og hlýtur að fá stóran plús hjá ofurnæmum krítíker sem fær stundum upp í kok af tilburðum íslensks leikhúss til að myndvæðast.
Elsku góða leikhúsfólk, endilega munið þetta: orð á sviði hefur ekkert gildi nema sem athöfn, drama, og mynd á sviði hefur ekki heldur gildi nema sem drama, lifandi þáttur í hinni dramatísku heild. Ef orðið er ekki drama deyr það á sviðinu, ef myndin er ekki drama deyr hún þar líka. Steinar í djúpinu er sannarlega full af myndum, en þær myndir þjóna skáldskapnum eins og vera ber, af auðmýkt og djörfung; það verður ekki oft að mynd og orð nái ekki saman, líkt og gerðist í nefndu atriði. Reyndar er sýningin líka full af músík, rétt eins og Sjóni Sands, Steinar á Sandi, Bugði Beygluson eða hvað hann nú hét, þessi furðulegi maður. Mynd, músík, orð: í öllu því þarf skáldskapurinn að birtast á fjölum þeim sem fyrirstilla heiminn. Annars myndu þær ekki fyrirstilla neinn heim.
Er ég að gleyma einhverju? Jú – er ekki leikskráin heldur snautleg? Engar ferilskrár, ekkert um ævi skáldsins eða verk. Stutt stefnuskrá eða útskýring, nafnlaus en væntanlega eftir Rúnar, er góð svo langt sem hún nær. Vísast stafar þessi fátækt af bágum efnahag leikhússins. Vonandi er hún ekki merki um það sem koma skal í kreppunni. Ég sakna þess mest að hvergi skuli minnst á hina góðu bók Eiríks Guðmundssonar og þykist vita að hann hefði farið létt með að skrifa fróðlega grein um Steinar, hefði hann verið beðinn um það.
P.S. Fyrirsögn þessarar greinar er tilvitnun í frægt leikrit sem var nýlega hakkað í spað á íslensku leiksviði. En það eru engar hakkavélar í gangi í Firðinum, ekki að þessu sinni. Stóran plús fyrir það, þó að ég treysti mér ekki til að gefa fullar fjórar stjörnur.
Jón Viðar Jónsson